Απαραίτητη και περιβαλλοντικά ασφαλής η μεταφορά υδάτων από την υδρολογική λεκάνη του ποταμού Αώου στο κομβικό υδρολογικό σύστημα της Λίμνης Παμβώτιδας - Ποταμός Καλαμάς

του Φώτη Π. Μάρη

Αναπλ. Καθηγητή 
Διευθέτησης Ορεινών Υδάτων

του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης

fmaris@fmenr.duth.gr

  






Εικόνα 1. Ποταμός Αώος.


Παρακολουθώντας εδώ και μεγάλο χρονικό διάστημα την δημόσια συζήτηση που γίνεται για την αναγκαιότητα ή μη μεταφοράς υδάτων από την υδρολογική λεκάνη του ποταμού Αώου στο κομβικό υδρολογικό σύστημα λίμνη Παμβώτιδα – Παλιά (αποξειραθείσα) λίμνη Λαψίστας – ποταμός Καλαμάς ένιωσα την ανάγκη να παρέμβω πιστεύοντας ότι λόγω της ειδίκευσής μου αλλά και της καταγωγής μου, έχω να προσφέρω στον δημόσιο διάλογο.

Το πρώτο λοιπόν ερώτημα που τίθεται είναι αν το υδρολογικό σύστημα λίμνη Παμβώτιδα – Παλιά (αποξειραθείσα) λίμνη Λαψίστας – Ποταμός Καλαμάς βρίσκεται σε κίνδυνο και απειλείται. Στο σημείο αυτό υπογραμμίζεται ότι όλες οι λίμνες όπως και η Παμβώτιδα είναι δυναμικά οικοσυστήματα άρα βρίσκεται πάντα σε εξελικτική πορεία.

Εικόνα 2. Λίμνη Πηγών Αώου.

 Η λίμνη Παμβώτιδα είναι σήμερα μια αβαθής λίμνη (μέγιστο βάθος 8-9 μέτρα) η οποία δέχεται σημαντικότατες πιέσεις τόσο λόγω της άναρχης ανάπτυξης του πολεοδομικού συγκροτήματος του λεκανοπεδίου Ιωαννίνων όσο και της έντονης άσκησης της γεωργικής και κτηνοτροφικής δραστηριότητας χωρίς ίχνος περιβαλλοντικής ευαισθησίας. Έτσι τόσο η άσκοπη χρήση τεραστίων ποσοτήτων λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων όσο και η μείωση του ωφέλιμου όγκου της λίμνης οδήγησε στο πρόβλημα του ευτροφισμού και στον χαρακτηρισμό της «ελλιπής» στην πενταβάθμια κλίμακα άριστη/καλή/μέτρια/ελλιπής/κακή ως προς την οικολογική της κατάσταση (Σχέδιο Διαχείρισης Υδατικών Πόρων Ηπείρου 2013). Παρ’ όλα αυτά όμως  οι υπηρεσίες της λίμνης παραμένουν περιβαλλοντικές, αισθητικές, υδρευτικές και αρδευτικές.

Η διαχείριση της λίμνης ξεκίνησε εδώ και χρόνια με την αποξήρανση της παλιάς λίμνης Λαψίστας και την απόδοση των εκτάσεών της στον ντόπιο πληθυσμό με στόχο την ανάπτυξη της γεωργίας και κτηνοτροφίας στηρίζοντας τους πολίτες μιας από πιο δυσπρόσιτες περιοχές της Ελλάδας και μιας από τις φτωχότερες περιφέρειες της Ε.Ε. Τότε ακριβώς το οικοσύστημα της λίμνης έγινε ελεγχόμενο με το υδατόφραγμα στο Πέραμα.

Υδρολογικά τώρα η λίμνη εμπλουτίζει τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα τους λεκανοπεδίου, αρδεύει με παλιά και νέα αρδευτικά έργα την περιοχή από τη Λαψίστα μέχρι το Ροδοτόπι και το Νεοχώρι και στην συνέχεια εκφορτίζεται τον ποταμό Καλαμά μέσω σήραγγας. Ας μην ξεχνάμε στο σημείο αυτό ότι η ύδρευση του λεκανοπεδίου γίνεται κύρια με γεωτρήσεις. Όλοι καταλαβαίνουμε ότι οι σημερινές αλλά και οι μελλοντικές ανάγκες σε νερό θα κάνουν την κατάσταση δυσκολότερη μιας και οι ποσότητες δεν θα επαρκούν τόσο λόγω της γιγάντωσης του πολεοδομικού συγκροτήματος Ιωαννίνων, της εθνικής αναγκαιότητας για στροφή στην αγροτική και κτηνοτροφική παραγωγή, της οικονομικής κρίσης όσο και της επερχόμενης κλιματικής αλλαγής.

Κρίνεται λοιπόν απαραίτητη η μεταφορά νερού από διπλανές λεκάνες στην Παμβώτιδα. Οι κοντινότερες διαθέσιμες επιλογές που έχουμε είναι οι ποταμοί Άραχθος, Βοϊδομάτης και Αώος. Η συζήτηση αφορά τον ποταμό Αώο και την μεταφορά 70.000.000 m³/έτος. Οι ποσότητες αυτές θα προκύψουν με άντληση και αφορούν ΜΟΝΟ την πολύομβρη περίοδο τους έτους (Οκτωβρίου – Απριλίου). Η ποσότητα αυτή θα μεταφερθεί χωροχρονικά στην λίμνη Παμβώτιδα και από εκεί στον ποταμό Καλαμά κατά την καλοκαιρινή περίοδο που οι απαιτήσεις της λίμνης, του οικοσυστήματος, της πόλεως και της άρδευσης είναι μεγαλύτερες βελτιώνοντας το ρυθμό ανανέωσης του νερού της λίμνης. Η λύση αυτή θα επιτευχθεί με αξιοποίηση του υφιστάμενου ταμιευτήρα των πηγών Αώου. Η φιλοσοφία της πρότασης στηρίζεται στην αλλαγή του τρόπου διαχείρισης του ταμιευτήρα από παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας σε ταμιευτήρα πολλαπλού σκοπού (εμπλουτισμού της λίμνης, του υπόγειου υδροφορέα της, του ποταμού Καλαμά, παραγωγής πράσινης ηλεκτρικής ενέργειας από μικρά υδροηλεκτρικά, κάλυψης υδρευτικών αναγκών του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Ιωαννίνων και τέλος αρδευτικών της αγροτικής γης).

Ο υφιστάμενος ΥΗΣ πηγών Αώου βρίσκεται στο νοµό Ιωαννίνων περίπου 50χλµ από τα Ιωάννινα και περί 20 χλµ βορειοδυτικά του Μετσόβου. Βρίσκεται στο Οροπέδιο των Πολιτσών (όρος Αυγό, όρος Ζυγό του Μετσόβου) που εκτείνεται μεταξύ των υψοµέτρων 1300 – 1400 m και σε µια πλαγιά που ξεκινάει από αυτό και καταλήγει σε υψόµετρο 650 m στο ποταµό Μετσοβίτικο, παραπόταµο του Αράχθου.

Ας δούμε όμως κάποια στοιχεία για τον ποταμό Αώο. Η λεκάνη του Αώου ποταμού ανήκει στο υδατικό διαμέρισμα της Ηπείρου (05), στην βορειο-δυτική Ελλάδα. Το κύριο χαρακτηριστικό του διαμερίσματος είναι το υψηλό ύψος βροχοπτώσεων, όπου το μέσο ετήσιο ύψος βροχής είναι 1479,12 mm και η μέση υπερετήσια θερμοκρασία είναι 13,09 ^oC. Ο Αώος ποταμός, πηγάζει από τις βόρειες πλαγιές της οροσειράς της Πίνδου στα βόρεια του Μετσόβου. Αρχικά ρέει βόρεια, διατρέχει την ανατολική άκρη του Ζαγορίου, στη συνέχεια στρέφεται δυτικά και εισέρχεται στην ομώνυμη στενή και βαθιά κοιλάδα μεταξύ των Όρεων Σμόλικα (2617 m) και Τύμφης (2540 m). Δέχεται τα νερά του Βοϊδομάτη και κατόπιν βόρεια στρεφόμενος δέχεται τα νερά των μικρότερων παραποτάμων του, όπως Δρίνου κ.α.. Στα Ελληνο-αλβανικά σύνορα δέχεται τα νερά του Σαρανταπόρου και εισέρχεται στην Αλβανία και εκβάλει στην Αδριατική θάλασσα έχοντας διανύσει μια διαδρομή 260 km, από τα οποία 70 χιλιόμετρα επί ελληνικού εδάφους (Αναστασιάδης, 2007).

Στην ευρύτερη περιοχή της λεκάνης Αώου έχουν συµπεριληφθεί, σύμφωνα µε την οδηγία 92/43/ΕΟΚ, συνολικά 8 περιοχές στο δίκτυο Natura:

• GR2130002 Κορυφές Όρους Σµόλικα SCI / SPA
• GR1310001 Βασιλίτσα SCI
• GR2130001 Εθνικός ∆ρυµός Βίκου - Αώου SCI
• GR2130004 Κεντρικό Τµήµα Ζαγορίου  SCI
• GR1310003 Εθνικός ∆ρυµός Πίνδου (Βάλια Κάλντα - Ευρύτερη Περιοχή) SCI
• GR2130006 Περιοχή Μετσόβου  (Ανήλιο - Κατάρα) SCI
• GR2130009 Όρος Τύµφη SPA
• GR1310002 Εθνικός ∆ρυµός Πίνδου SPA

Χάρτης 1. Δίκτυο Natura Της λεκάνης Αώου.

Το κλίμα στην υδρολογικής λεκάνης του π. Αώου έχει χαρακτηριστικά όμοια με το εσωτερικό της Ηπείρου, δηλαδή ηπειρωτικό, τραχύ και υγρό. Οι κλιματικές συνθήκες επηρεάζονται από το έντονο ανάγλυφο του εδάφους, με αποτέλεσμα στα ορεινά να επικρατούν κατά τη διάρκεια του χειμώνα χαμηλές θερμοκρασίες (ΥΠΑΝ, 2003). Η περιοχή ανήκει στον κλιματικό τύπο κατά Koppen, Cfa δηλαδή χαρακτηρίζεται από θερμό και υγρό καλοκαίρι με υψηλές θερμοκρασίες δρόσου ακόμη και μέσα στην ημέρα. Η βροχόπτωση είναι κατανεμημένη σε όλο το έτος, ενώ η περισσότερη θερινή βροχή σημειώνεται τις απογευματινές ημέρες σαν καταιγίδα (Μπαλτάς, 2006).

Η λεκάνη του Αώου αποτελείται από 44 επιμέρους δευτερεύουσες υπολεκάνες, ενώ επτά (7) από αυτές ανήκουν στην υπολεκάνη του Φράγματος Πηγών Αώου (Αναστασιάδης, 2007, Μάρης, κα. 2009). Η ποσότητα των 70.000.000 m³/έτος προτείνεται να αντληθεί από το τμήμα των 37 υπολεκανών να εμπλουτίσει τον ταμιευτήρα, να παραχθεί επιπλέον «πράσινη» ενέργεια και τέλος να οδηγηθεί στην ενοποιημένη λεκάνη Παμβώτιδας – Καλαμά.

Στην λεκάνη Αώου παρατηρείται ικανοποιητικό ποσοστό δασοκάλυψης, 38,28%. Λόγω όμως του έντονου ανάγλυφου, η περιοχή παρουσιάζει μεγάλο ποσοστό στις μεταβατικές δασώδεις / θαμνώδεις εκτάσεις, 30,14% (Αναστασιάδης, 2007).

Χάρτης 2. Υδρογραφικό δίκτυο λεκάνης Αώου.

Το υδατικό απορροϊκό δυναμικό της λεκάνης του Αώου σύμφωνα με τις έρευνές μας είναι σημαντικό και κατανεμημένο ολόκληρο το χρόνο. Από τα 1500 mm κατακρημνισμάτων που πέφτουν στην λεκάνη του Αώου περισσότερα από τα μισά σχηματίζουν την επιφανειακή απορροή. Η ποσότητα αυτή είναι επαρκής όχι μόνο να συντηρήσει σε πολύ καλή κατάσταση τα σημαντικότατα οικοσυστήματα αλλά και να καλύψει και άλλες ανάγκες σε ποιοτικό νερό της ευρύτερης περιοχής. Η εκτιμούμενη επιφανειακή απορροή μετά την σημειακή ολοκλήρωση εκφρασμένη σε ισοδύναμο ύψος βροχής απεικονίζεται στο σχήμα 1. Εδώ παρατηρούμε ότι σημαντικές ποσότητες είναι διαθέσιμες κατά την περίοδο Οκτωβρίου-Απριλίου. Μικρό λοιπόν τμήμα των χειμερινών αυτών απορροϊκών αυτών υδάτων μπορούν χωρίς να απειλείται το οικοσύστημα να εκτραπούν προς την Παμβώτιδα και να δώσουν λύση στο μεγαλύτερο περιβαλλοντικό πρόβλημα στην Ήπειρο.

Σχήμα 1. Εκτιμούμενη Επιφανειακή Απορροής μετά την σημειακή ολοκλήρωση.

Από τα στοιχεία λοιπόν προκύπτει ότι η υδρολογική λεκάνη του Αώου μπορεί να μας δώσει την απαραίτητη ποσότητα για τον εμπλουτισμό του υδρολογικού συστήματος λίμνη Παμβώτιδα – Ποταμός Καλαμάς χωρίς επιπτώσεις στο οικοσύστημα του Αώου.

Εν κατακλείδι έχουμε:

• ένα ελεγχόμενο λιμναίο σε εξελικτική πορεία οικοσύστημα αυτό της Παμβώτιδας που αντιμετωπίζει προβλήματα λόγω μείωσης του ωφέλιμου όγκου και της συνεχούς αυξανόμενης απόληψης νερού για άρδευση που σε συνδυασμό με την ρύπανση καθιστά αναγκαία την παρέμβαση της πολιτείας για να προστατευθεί.
• ένα λεκανοπέδιο που αναπτύσσεται ραγδαία τα τελευταία 50 χρόνια ασκώντας πιέσεις στην λίμνη είτε λόγω της πολεοδομικής ανάπτυξης είτε λόγω της απόδοσης σημαντικών παλιών υγροτοπικών εκτάσεων στην γεωργία, στην κτηνοτροφία, στον τουρισμό και σε άλλες χρήσεις.
• μια αποξηραθείσα λίμνη αυτή της Λαψίστας
• ένα προστατευόμενο ποτάμιο οικοσύστημα αυτό του ποταμού Καλαμά που δέχεται τις επιπτώσεις της «ανάπτυξης» του λεκανοπεδίου καθώς της έλλειψης περιβαλλοντικής συνείδησης και προστασίας στην πράξη.
• ένα σημαντικό υδάτινο οικοσύστημα αυτό του ποταμού Αώου με μεγάλο υδατικό δυναμικό το οποίο έχει δυνατότητα να μεταγγίσει τις απαραίτητες ποσότητες νερού στο κομβικό υδρολογικό σύστημα λίμνη Παμβώτιδα – Παλιά (αποξειραθείσα) λίμνη Λαψίστας – Ποταμός Καλαμάς για τη απρόσκοπτη λειτουργία του και τέλος
• την διαφαινόμενη κλιματική αλλαγή και τις επιδράσεις της στην υδρολογία των χερσαίων οικοσυστημάτων της Ηπείρου και την ανάγκη προσαρμογής όλων μας στα νέα δεδομένα.

Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω δεδομένα θεωρώ απαραίτητη, περιβαλλοντικά ασφαλή και συμβατή με το Νόμο 3199 /2003 ο οποίος ενσωμάτωσε στο εθνικό δίκαιο την Οδηγία 2000/60/ΕΚ για τα νερά, την μετάγγιση καθαρού νερού από τον ποταμό Αώο στην λίμνη Παμβώτιδα αξιοποιώντας τα χειμερινά νερά και μόνο, με αξιοποίηση των υφιστάμενων υποδομών και ελάχιστα νέα έργα.

Παράλληλα με την μεταφορά των υδάτων απαιτείται να αρχίσει ο διάλογος:

• για την μελλοντική αλλαγή του τρόπου ύδρευσης του πολεοδομικού συγκροτήματος Ιωαννίνων, τοποθετώντας την πρωτεύουσα της Ηπείρου στην λίστα των ελάχιστων ελληνικών πόλεων που υδροδοτούνται από ταμιευτήρα βαρύτητας όπως η Αθήνα, η Αλεξανδρούπολη, κ.α.  μιας και η αξιοποίηση των επιφανειακών υδάτων είναι ο πλέον ασφαλής και αποδεκτός επιστημονικά τρόπος σε σχέση με την άντληση από τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα,
• για την αναδιάρθωση των καλλιεργειών σε νέες και με μικρές απαιτήσεις σε νερό,
• για τον εκτεταμένο εκσυγχρονισμό των συστημάτων άρδευσης με σκοπό την εξοικονόμηση νερού και μείωση του κόστους λειτουργίας,
• για την οργάνωση σε νέα δομή των ΤΟΕΒ και ΓΟΕΒ της περιοχής μιας και δεν μπορούν να καλύψουν τις σημερινές και μελλοντικές ανάγκες και τέλος
• για να ευαισθητοποιηθεί η κοινή γνώμη (σε δύσκολες οικονομικά περιόδους) αναγνωρίζοντας την ανάγκη εύρεσης λύσεων.

 Πηγή: Εφημερίδα Πρωινός Λόγος, Γιάννενα, 18 Ιανουαρίου 2014